Οι προκαταρκτικές έρευνες
Α. Κεραμόπουλλος
Η ανακάλυψη του Δισπηλιού
Η ανακάλυψη του Δισπηλιού οφείλεται στην παρουσία ενός φρουρίου της κλασικής εποχής που χτίστηκε πάνω στα ερείπια του προϊστορικού οικισμού. Το φρούριο αυτό επισκέφθηκε στη δεκαετία του 1930 ένας επιφανής αρχαιολόγος από την Αθήνα, Δυτικομακεδονικής καταγωγής, ο Αντώνιος Κεραμόπουλλος, που ενδιαφερόταν για τα οχυρωμένα πολίσματα της εποχής εκείνης. Ο Κεραμόπουλλος παρατήρησε ότι μέσα στη λίμνη διακρίνονταν πολυάριθμοι ξύλινοι πάσσαλοι και συνέδεσε το εύρημα με τους γνωστούς από τον 19ο αιώνα λιμναίους οικισμούς της Ελβετίας και της Νότιας Γερμανίας. Με μια σύντομη ανασκαφή, μικρής κλίμακας συγκέντρωσε αρχαιολογικό υλικό και χρονολόγησε τον οικισμό στη Νεολιθική Εποχή. Τέλος, στην πρώτη αναφορά του για το Δισπηλιό, επισήμανε τους «επιλίμνιους» οικισμούς στη Λίμνη Πρασιάδα, στην περιοχή του Στρυμόνα, που περιγράφει ο Ηρόδοτος στο βιβλίο V 16.
Ο καθηγητής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Αντώνιος Κεραμόπουλλος (1870-1960), ο πρώτος ανασκαφέας του Δισπηλιού.
Η πρώτη δημοσίευση των αποτελεσμάτων της ανασκαφής στο Δισπηλιό από τον Α. Κεραμόπουλλο στα Πρακτικά της Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας (1938).
Γενική άποψη της νότιας όχθης της λίμνης της Καστοριάς (Λ. Ορεστίδα) στο Δισπηλιό στα μέσα της δεκαετίας του 1930. Διακρίνονται οι πάσσαλοι.
Ν. Μουτσόπουλος
Το Δισπηλιό ξανά στο προσκήνιο
Μετά την ανακάλυψη του Κεραμόπουλλου, το Δισπηλιό λησμονήθηκε και για σχεδόν εξήντα χρόνια δεν επιχειρήθηκε καμιά έρευνα σ’ αυτήν την ενδιαφέρουσα παραλίμνια εγκατάσταση, την μοναδική μέχρι πρόσφατα στην Ελλάδα. Οι συνθήκες δεν βοήθησαν, η Βόρεια Ελλάδα δοκιμάστηκε σκληρά, πόλεμος, μάχες, παγκόσμιος και εμφύλιος, ύστερα μετανάστευση, η περιοχή ερήμωσε, τα ερωτήματα έμειναν αναπάντητα πριν καν τεθούν. Στο σημείο αυτό πρέπει να σημειωθεί ο ρόλος του Νικόλαου Μουτσόπουλου, Καθηγητή της Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής στο ΑΠΘ. Στις αρχές της δεκαετίας του 1960 ο Νικόλαος Μουτσόπουλος επισκέφθηκε το Δισπηλιό και το οχυρό του κάστρο, και έφερε ξανά στο προσκήνιο τη νεολιθική θέση που τη χαρακτήρισε ‘λιμναία’. Δημοσίευσε μάλιστα ένα υποθετικό σκίτσο που εμφανίζει το Δισπηλιό με μια μορφή που θα υλοποιηθεί αργότερα στην αναπαράσταση που θα κατασκευαστεί, ανατολικά από τον αρχαιολογικό χώρο.
Ο καθηγητής Αρχιτεκτονικής του ΑΠΘ Νικόλαος Μουτσόπουλος (1927-2019), ο πανεπιστημιακός που έφερε το νεολιθικό Δισπηλιό ξανά στο ερευνητικό προσκήνιο.